ملیله کاری
تاریخچه ملیله کاری (Filigree)
کهنترین اشیای کشف شدۀ ملیلۀ ایران، ۵۵۰ تا ۳۳۰ سال قبل از میلاد، به دورۀ هخامنشیان برمیگردد. اکتشافات باستانشناسان در «دورا اروپوس» نشان دهندۀ این واقعیت است که طی سالهای ۳۳۰ تا ۲۲۴ قبل از میلاد مسیح نیز، ساخت مصنوعات ملیله در ایران رواج زیادی داشته است. ملیله کاری اصفهان
در کاوشهای باستانشناسی در مناطقی در ایران نظیر همدان، شوش و گنجینۀ جیحون، آثار کشف شده، وجود ملیله کاری و مهارت صنعتگران استادکار ملیله در ایران، پیش از میلاد را نشان میدهد.
در کتاب «شاهکار هنر ایران» پروفسور «آرتور اپهام پوپ»، ضمن اشاره به زرگری و نقرهکاری در سالهای بعد از ظهور اسلام، به تعدادی آثار ملیله در منطقۀ «ری» که متعلق به قرن ۱۲ میلاد است، اشاره دارد.
چون بیشتر اشیاء ملیلۀ ایران از جنس طلا و نقره بوده، در گذشته به دلیل استفاده مجدد از فلز آن، آنها را ذوب میکردهاند و متأسفانه به همین خاطر، نمونه های زیادی از آن آثار، اکنون از بین رفته و در دسترس ما نیست و تنها از دوران قاجاریه به این طرف، تعدادی سر قلیان، گیرۀ استکان یا سینی در سایزهای مختلف، سینهریز و گوشواره باقی مانده که بخشی از آنها در موزههای داخلی و خارجی و برخی دیگر در کلکسیونهای خصوصی و خانوادگی و نزد خانوادهها نگهداری میشوند.
امروزه، ملیلهکاری بیشتر در شهرهای زنجان، اصفهان، تبریز و تهران گسترش و رواج دارد.
معرفی ملیله کاری یا ملیله سازی
ملیلهکاری یا ملیلهسازی، یکی از ظریفترین هنرها و صنایع دستی ایران به شمار میرود که بر روی فلزات مختلف نظیر طلا، نقره و مس انجام میگیرد. بدین صورت که این فلزات را به صورت مفتولهای باریک درآورده و با دقت و مهارت زیاد هنرمند ملیلهکار، با بهرهگیری از نگارههای سنتی و طرحهای اسلیمی آنها را به هم پیوند میدهند. به بیان دیگر، ملیلهکاری، ظریفکاری فلزات طلا و … با استفاده از مفتول و نوارهای نقره، و چیدن آنها به شیوهای منظم و طرحهای اسلیمی و نهایتاً ساخت وسایل زینتی مانند سنجاق، انگشتر، گردنبند، گل سینه و … و همچنین تزئینی همچون پایه استکان، سینی و غیره میباشد.
تفاوت ملیلهسازی در زنجان، اصفهان و تهران
در ساختار، ریز نقشها و عیار نقرۀ مصرفی با همدیگر متفاوت هستند. عیار نقره در ملیلۀ ساخت اصفهان، ۹۵-۹۰ و شاید هم کمتر باشد، اما در زنجان از نقره با خلوص ۹۹.۹ استفاده میشود.
یکی دیگر از تفاوتهای ملیلۀ اصفهان و زنجان این است که نقوش به کار رفته شده در ملیلۀ اصفهان نسبت به زنجان بزرگتر است و زیبایی و ظرافت کارهای ملیلۀ زنجان بیشتر و کیفیت آنها بالاتر میباشند. صنعتگران ملیلهکار تهران، بیشتر در امر جواهرسازی فعالیت دارند.
مواد اولیه و ابزار ملیله کاری
برای ساخت ملیله، از دو نوع ماده اصلی و فرعی استفاده میشود. مواد اصلی آن مانند طلا، نقره و مس و مواد فرعی شامل: موم، زغال، مواد پاککننده، لحیم، تنه کار و بوره است.
مواد اصلی آن، به صورت خام در طبیعت وجود دارد که به شمش تبدیل و به صورت ورق ورق بریده و از آن استفاده میگردد.
ابزار ملیله کاری تقریباً شبیه زرگری است و برخی از این ابزار و ادوات شامل : کوره با دم برقی، بوته، ریچه، دم باریک، سندان، چکش در اندازههای مختلف، فرچه یا برس سیمی و غیره میباشد.
مراحل ساخت و تولید ملیله
برای ساخت نوار ملیله، بعد از انتخاب نقره با عیار مورد نظر و مناسب، آن را در کوره قرار داده و ذوب میکنند و پس از ذوب شدن، داخل ریچه ریخته تا سرد شود. در این مرحله ملیله های نقرهای به طول تقریبی ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر و قطر حدود ۵ میلیمتر ساخته میشود. پس از آن، مفتول نقرهای به دست آمده را بر روی سندان گذاشته و با چکش تبدیل به میلهای چهار پهلو کرده و توسط چراغ کورهای یا شعلۀ گاز، حرارت داده تا نرم و قابل انعطاف شود، پس از آن، در دستگاه نورد قرار داده و به صورت مفتولهای باریک با قطر دلخواه در میآورند. مفتولهای باریک مجدداً در کوره قرار داده شده و حرارت میبینند، سپس آنها را موم اندود کرده تا آمادۀ حدیده کردن شوند. ملیله کاری اصفهان
برای حدیده کردن، مفتولهای نقره را از بزرگترین سوراخ حدیده عبور داده، سپس آنها را از سوراخهای کوچکتر و در پایان از کوچکترین سوراخ حدیده عبور میدهند تا به مفتول بسیار نازک و ظریف با قطرهای یکسان و یکنواخت تبدیل شود. سپس دو رشته از این مفتولهای نازک را به صورت دولا با هم میتابانند و آن را از میان قسمت مسطح غلتک دستگاه نورد عبور میدهند و در نهایت نوار باریکی به قطر تقریبی ۱ تا ۵/۱ میلیمتر از دستگاه نورد، خارج میگردد که به آن ملیله گفته میشود.
بعد از ساخت و آماده شدن نوار ملیله، برای ساخت اشیاء ملیلهای، ابتدا یک صفحۀ فلزی مستطیل شکلی که عمدتاً از جنس مس و دارای ابعاد و اندازههای مختلف است را با لایهای به ضخامت ۳ الی ۴ میلیمتر کاملاً موماندود کرده، سپس قالبی که به شکل محصول مورد نظر بریده شده است را روی صفحه مسی قرار داده و نوار نقرهای را که پهنایش از نوار ملیله بیشتر است، از اطراف قالب میگذرانند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. پس از آن، به وسیلۀ دیوارههای بعدی، طرح کلی را قسمتبندی کرده و میانۀ سطوح را با نقشهای ملیله که قبلاً با نوار ملیله ساخته شده بود، پر کرده و در پایان، توسط مفتولهای بسیار ظریف، نقوش را به همدیگر متصل میکنند تا اشکال ساخته شده به هم نخورد و نهایتاً اسکلت ملیلۀ ساخته شده را با ذوب کردن موم، از صفحۀ مسی جدا مینمایند.
این اسکلت را بر روی سطح صاف و همواری قرار داده و مقداری گردۀ لحیم که شامل مخلوطی از براکس و برادۀ نقره است را روی آن میریزند و شعلۀ گاز را بر روی آن حرکت داده تا کمی گرم شود. در اثر حرارت دادن، گردۀ لحیم ذوب شده و این کار باعث اتصال نقشهای کوچک به یکدیگر و همچنین به دیوارههای نقش میگردد. پس از این کار سیمهای فولادی را بریده و محصول تقریباً آماده شده را در محلول رقیق اسید سولفوریک و یا در داخل ظرف حاوی زاغاب(محلول زاج سفید و آب) جوشانده تا اضافات و لکههای روی نقره برطرف شود. در انتها، جهت پاک کردن محصول ساخته شده و از بین بردن ناهمواریهای موجود، با کمک یک برس سیمی ظریف، آن را پاک کرده و پرداخت میکنند. ملیله کاری اصفهان
یک نوع دیگری از ملیله نیز با خم کردن و لحیم دادن صفحات ملیلهای ساخته میشود. بدین صورت که ابتدا از ملیله، صفحاتی به اندارههای مورد نظر تهیه و سپس با این صفحات محصولاتی مانند پایۀ استکان و لیوان، سینی، قندان، قاشق چایخوری، قاب عکس، گل سینه و… میسازند سپس دسته و پایۀ آن را با نقرهای با عیار پایینتر ساخته و بر روی آن سوار میکنند.
نقشهای رایج ملیله کاری
همانند سایر نقشهای کار شده در صنایع دستی که بیشتر ذهنی و الهام گرفته از طبیعت و طرح و نقشهای سنتی هستند، در ملیلهکاری نیز، اینگونه طرح و ریزنقشها متداولتر هستند.
برخی از متداولترین آنها شامل: اشک، جغه، پیچک، ترمه و غنچه، واو ملیله، دو چشم، برگ و… هستند که هر کدام از آنها از ویژگیهای خاص خود برخوردارند.
محصولات ملیله کاری
ملیله کاری اصفهان
همانگونه که در بخشهای قبلی ذکر شد، محصولات ملیلهکاری عبارتند از: انواع مختلف تزئینی و زینتی. محصولات ملیلهکاری تزئینی شامل شربتخوری، گل سفید، قاب عکس، بشقاب، شیرینی و شکلاتخوری، سینی، آینه و شمعدان و … و انواع مختلف زینتی آن همچون گوشواره، زنجیر، گلسینه، سنجاق میباشند.
بازدید از فروشگاه ملیله