ظروف خاص فیروزه کوبی

هنر فیروزه کوبی چیست

هنر فیروزه کوبی از جمله هنرهای فلزی محسوب می شود. فیروزه کوبی، هنر تزیین  کردن اشیا  و ظروف مختلف فلزی با قطعات ریز و درشت سنگ فیروزه است.

سنگ های فیروزه  که در هنر فیروزه کوبی استفاده می شوند معمولا از معدن های فیروزه نیشابور استخراج می می شوند. سنگ های فیروزه ابتدا کمی ناخالصی و خاک دارند و قبل از شروع به کار شسته می شوند.

قیمت فیروزه ها بستگی به موارد مختلفی مثل  رنگ، اندازه و .. دارد.

هنر فیروزه کوبی شامل مراحل ساخت بدنه فلزی و قراردادن سنگ فیروزه روی آن، پرداخت کار و زدن پلی استر است. امروزه هنر فیروزه کوبی بر روی ظروف مختلف  تزئینی و پذیرایی بسیار اجرا می شود. البته به غیر از ظروف، این هنر زیبا و ارزشمند در زیورآلات مختلف نیز به چشم می خورد.

ظروف فیروزه کوب تنوع بالایی دارند. آثار فیروزه کوب مواردی مثل گلدان، جام، آیینه، سنگاب، کاسه، بشقاب، استکان، آجیل خوری، میوه خوری و….هستند که هرکدام کاربرد خاصی دارند.

قدمت و زادگاه هنر فیروزه کوبی

فیروزه کوبی از جمله هنرهای صناعی اصیل ایرانی است که زادگاه آن در ایران باستان، خراسان و شهر نیشابور است و شهرت فیروزه های زیبای آن به خارج از مرزهای ایران کشیده شده است.

قدمت این صنعت به حدود 80 سال قبل می رسد. برای اولین بار شخصی بنام یوسف حکمیان معروف به محمد رضا در مشهد کار فیروزه کوبی را بر روی زینت آلاتی مانند دستبند، گل سینه، گوشواره و …. شروع نمود.

حدود بیست سال بعد این صنعت توسط صنعتگر دیگری بنام حاج داداش از مشهد به اصفهان آورده شد. اما هم اکنون هنر فیروزه کوبی در اصفهان دارای بیشترین میزان تولید و گسترش است. کارگاه های فیروزه کوبی زیادی در استان به تولید ظروف بسیار متنوع فیروزه کوب مشغول هستند.

در هنر فیروزه‌ کوبی  قطعه‌ های کوچک سنگ فیروزه به حالت موزاییکی بر سطح ظرف ‌ها، زیورآلات و اشیای تزئینی قرار می گیرند. سطح ظروف از جنس مس، برنج، نقره، ورشویی یا برنزی هستند

نوعی لاک تیره ‌رنگ  بین قطعه ‌های فیروزه قرار می ‌گیرد. هر چه قدر قطعات فیروزه نزدیک به هم چسبانده شود و پرکارتر و منظم‌ تر باشد، ارزش هنری آن بیشتر است.

انواع ظروف فیروزه کوبی

آجیل خوری

بشقاب

تنگ

جعبه جواهرات

سمبلدان

سنگاب

شکلات خوری

گزخوری

صراحی

کاسه و سرویس

قندان

پارچ

آینه و شمعدان

لاله

شیرینی خوری

گلدان

گلاب پاش

شلغمی

سرویس چای خوری

سرویس شراب خوری

قلیان

مراحل ساخت فیروزه کوب

۱. زرگری

۲. فیروزه ‌کوبی

۳. پرداختکاری

هنر فیروزه‌ کوبی در ابتدا بر روی زیورآلات انجام شد و بیشتر جنبه‌ ی تزیینی و تجملی داشت. اما امروزه این هنر بر روی ظروفی مثل شیرینی ‌خوری، گلاب‌ پاش، گلدان، قندان، آجیل خوری و…. اجرا می شود و جنبه ی کاربردی نیز پیدا کرده است.

حتی از هنر فیروزه کوبی برای ساخت تابلوهای نفیس بر روی پارچه و چوب نیز استفاده می ‌شود. برای ساخت تابلوهای فیروزه کوب، خوشنویسی بر روی سطح پارچه ‌ای نوشته می شود و سپس فیروزه‌ ها بر روی آن چسبانده می‌ شوند.

اگر سطح مورد نظر چوبی باشد، در ابتدا طرح مورد نظر بر روی چوبی لیزر می شود و سپس تکه ‌های فیروزه داخل آن ها کار می‌ شود.

استادان مشهور هنر فیروزه کوبی

• یوسف حکمیان
• محمدحسن جعفری
• حاج داداش
• سلیمان صدیق پور
• روبن یروشالمی
• الیاهو

مراحل اجرا هنر فیروزه کوبی

ساخت بدنه ظرف:

اولین مرحله در هنر فیروزه کوبی،  ساخت بدنه ظرف یا شئ مورد نظر است. برای ساخت بدنه، از فلزاتی مانند مس، برنج، نقره و … استفاده شده که امروزه عمدتا مس و یا برنج انتخاب می شود.

بدنه ی ظرف تحت نظر استادی که به او خم کار می گویند، ساخته می شود. یکی از نکته های مهم در این مرحله این است که ضخامت زیرساخت باید در تمام قسمت ها یکی باشد.

ضخامت زیر ساخت بستگی به جنس آن دارد و بین  ۰.۳ سانتی متر تا ۱.۵ سانتی متر متغیر است.

نکرکاری:

دومین مرحله، به نکر کاری معروف است. نکر کاری برای افزایش استحکام شئ انجام می شود. در این مرحله بخش هایی که قرار است فیروزه کوبی شود،‌ با زاویه ۹۰ درجه حدود ۲ تا ۳ میلیمتر پایین می رود.

کوبیدن لاک:

در این مرحله، پودری به رنگی بین قهوه ای و طلایی با کوبیدن لاک بدست می آید و سپس پودر آماده شده را با کالیفن ترکیب می کنند. نسبت ترکیب کالیفن و لاک بسیار اهمیت دارد زیرا اگر این نسبت رعایت نشود، حباب های ریز روی کار به وجود می آید.

برای نشاندن لاک روی ظرف، ابتدا لاک را حرارت می دهند و بعد از آن ترکیب لاک و کالفین را در محل مورد نظر ریخته و تا زمانی که ذوب شود حرارت می دهند.

این عمل تکرار می شود تا زمانیکه لایه مورد نظر آماده فیروزه کوبی گردد. میان حرارت دادن در این مرحله نیز بسیار اهمیت دارد زیرا اگر کمی حرارت زیاد از حد شود لاک خاصیت چسبندگی خود را از دست خواهد داد.

گذاشتن فیروزه روی زیرساخت

سنگ های فیروزه در هنگام استخراج از معدن ناخالصی و خاک دارند و به همین دلیل قبل از انجام کار باید شسته شوند. سپس فیروزه ها را لانه بندی می کنند و برای چسباندن  کوبیدن روی ظرف انتخاب می شوند.  بر اساس اینکه سنگ های فیروزه برای چه ظرف یا بدنه ای استفاده خواهند شد، درشتی و کوچکی آن ها انتخاب می گردد.

در مرحله گذاشتن سنگ ها،  ابتدا فیروزه ها را در پایین و بالای ظرف قرار داده و قسمت های میانی بعدا پر می شوند. نشاندن فیروزه ها کار بسیار پر دقتی است که به مهارت خاصی نیاز دارد.

برای اینکه ظرف فیروزه کوبی مورد نظر بسیار زیباتر و چشمگیرتر باشند، باید فیروزه ها نزدیک به هم و به صورت متراکم قرار گیرند. برای چسبیدن سنگ فیروزه به ظرف، ابتدا سنگ را به مقدار کمی حرارت می دهند تا مخلوط لاک و کالفین نرم شود و سپس فیروزه ها را به آن می کوبند.

اگر فاصله میان سنگ ها یاد باشد، حرارت را کمی بیشتر می کنند تا بعد از ریختن پودر لاک بیشتر، سنگ‌ های ریزتری را با دستدر میان فاصله های خالی بگذارند. برای اینکه سنگ های فیروزه به خوبی به زیر ساخت بچسبند، استاد فیروزه کوبی معمولا سطح فیروزه ها را با دست فشار می دهد.

پرداخت کار

مرحله بعد در هنر فیروزه کوبی پرداخت و ساییدن سنگ ها است. برای ساییدن سنگ ها در فیروزه کوبی، یک صفحه ساب یا سمباده استفاده می شود. دلیل پرداخت کردن این است که فیروزه ها باید سطح یکدستی داشته باشند.

وقتی سطح فیروزه ها یکنواخت باشد، هم ظاهر آن زیبا تر است و هم سنگ های فیروزه  روی ظرف دیگر کنده نمی شوند.

وقتی استادی در حال سابیدن سنگ های فیروزه است، بسیار باید دقت عمل به خرج دهد زیرا سابیدن زیاد آن ممکن است منجر به گود شدن قسمتی از بدنه اصلی شود.

حتی در مواردی بعد از پایان یافتن تمام این کارها، سنگ فیروزه  از ظرف جدا می شود. در این مواقع قسمت مورد نظر را باید ترمیم کرد.

برای این کار مجددا از پودر لاک و فیروزه کوبی استفاده می شود. در انتهای این مراحل با استفاده از یک سمباده نرم تر سطح کار را یک دست و صیقلی شدن می کنند.

زدن پلی استر

آخرین مرحله از هنر فیروزه کوبی زدن پلی استر است. پلی استر به عنوان پوششی برای حفاظت از فیروزه ها به کار می ‌رود. البته افراد در این مرحله سلیقه های مختلفی دارند. معمولا برخی فیروزه کوب ها را بدون پلی استر و برخی دیگر با پلی استر دوست دارند.

پلی استر باعث شفاف شدن ظرف فیروه کوب می شود. به هر حال اگر شخصی نخواهد به کارش پلی استر زده شود، می توان گفت که مرحله پرداخت کار آخرین مرحله فیروزه کوبی است.

هنر فیروزه کوبی هم  کاربردی و هم تزیینی است. شما می توانید زیورآلات، ظروف، تابلوها و … را ببینید که در آن هنر فیروزه کوبی به کار رفته است. حتی بر روی خوش نویسی های متفاوت نیز این هنر جای گرفته است.

نکات مهم هنگام خرید صنایع دستی فیروزه کوبی

مرغوبیت سنگ های فیروزه

یکی از مهم ترین نکاتی که در هنگام خرید فیروزه کوبی باید به آن توجه کرد، مرغوبیت سنگ های فیروه است. سطح ظروف فیروزه کوب باید همانند کار خاتم، صاف و صیقلی و یکدست باشد.

هم اندازه بودن سنگ ها در محصول نهایی بسیار حائز اهمیت است. قراردادن سنگ های ریز و درشت در کنار هم و با اشکال مختلف و متفاوت بر زیبایی و جذابیت هنر فیروزه کوبی اثر مستقیم دارد .

هنرمند فیروزه کوب باید به هم شکل و اندازه بودن سنگ ها هنگام ساخت دقت زیادی کند. هرچه سنگ ها فاصله کمتری داشته باشند و لاک به کار رفته در آن در سطح کار کمتر دیده شود، کار زیبا تر و جذاب تر خواهد بود.

جنس فلز مورد استفاده در هنر فیروزه کوبی

معمولا از مس، برنج، نقره و برنز به عنوان فلز زیر ساخت در هنر فیروزه کوبی استفاده می شود. در بیشتر موارد فلز مس در ترکیب با فیروزه کوبی استفاده شده و به طور معمول آثار فیروزه کوبی از جنس فلز مس هستند.

با کیفیت بودن و خالص بودن مس به کار رفته در هنر فیروزه کوبی

به دلیل اینکه در آثار فیروزه کوبی بیشتر از مس به عنوان زیر ساخت استفاده می شود، نکاتی را که باید در مورد فلز مس در فیروزه کوبی به آن توجه کنید، در ادامه خواهیم آورد.

رنگ بدنه مس در آثار فیروزه کوبی: رنگ مس تقریباً قرمز است و درخشش قابل توجهی دارد. اگر فلز مس دارای ناخالصی باشد، وقتی آن را در مقابل نور بگیرید، رنگ قهوه ای و یا  رگه هایی از رنگ زرد را می توانید در آن مشاهده کنید.

دومین نکته ای که باید به آن توجه کنید، صدایی است که از ضربه زدن بر روی ظروف مسی به گوش می رسد.اگر مس به کاررفته در ظرف فیروزه کوب شده خالص و با کیفیت باشد، در اثر ضربه زدن صدایی بم ایجاد می کند.

سومین نکته، کشش نداشتن مس به سمت آهنرباست. با استفاده از یک آهنربای کوچکمی توانید کیفیت مس به کار رفته در ظرف فیروزه کوب را بسنجید.

اگر مس به کار رفته در ظرف فیروزه کوبی شده بسیار خالص باشد، با نزدیک کردن آهنربا به اثر، مس هیچ کششی به سمت آهنربا ندارد.

قلع اندود بودن بخش داخلی ظروف فیروزه کوبی

قلع اندود بودن مس در فیروزه کوبی زمانی اهمیت دارد که شما بخواهید از ظروف فیروزه کوب خود استفاده کنید. برای مثال ظروفی مثل آجیل خوری، استکان، گزخوری و شکلات خوری جز ظروف پرکاربرد فیروزه کوب هستند.

اگر  می خواهید از ظروف فیروزه کوب برای خوراکی ها و آشامیدنی ها داغ و گرم استفاده کنید، بهتر است که درون اثر فیروزه کوبی شده، قلع اندود و کاملاً سفید شده باشد. اصولا از این ظروف در پذیرایی ها و سفره های مهمانی بسیار استفاده می شود.

مواد گرم و فلز مس واکنش نشان میدهند و ممکن است به مواد غذایی آسیبی وارد شود. هم چنین قلع اندود کردن مس، سبب استحکام این فلز نیز می شود.

تقارن متناسبی در فلز زیرساخت آثار فیروزه کوبی

تمامی زیرساخت ها در ظروف فیروزه کوبی، ابتدا دواتگری و چکش کاری می شوند و صفحات فلزی با دستگاه های پرس و خمکاری فرم داده می‌ شوند. هنگام خرید، به دقت ظرف فیروزه کوب را بررسی کنید و مطمئن شوید که از هر جهت دارای تقارن و تناسب کافی است.

کیفیت پرداخت محصول فیروزه کوبی

همانطور که گفتم سطح فلزی محصولات فیروزه کوبی شده توسط دستگاه های پرداخت مخصوص، شفاف و صیقلی میشوند. علاوه بر این پرداخت کافی باید روی سطح فیروزه کوب انجام شده باشد. در غیر اینصورت بیرون زدگی فیروزه از سطح در اثر دیده می شود.

بنابراین سطح یک اثر فیروزه‌ کوبی شده مانند سطح یک اثر خاتم چوبی باید صاف و یکدست باشد.

تلفیق آثار فیروزه کوبی شده با دیگر آثار هنری

در بعضی مواقع آثار فیروزه کوبی با دیگر هنر های فلزی مانند قلمزنی، ملیله کاری وهمچنین مشبک فلز ترکیب می شوند و جلوه ای دوچندان پیدا می کنند و با خلاقیت در طرح و فرم دارای ارزش بیشتری گردد.

باید توجه کرد که قرار گیری و تلفیق هنرفیروه کوبی با سایر هنرها با رعایت تناسب و زیبایی صورت گرفته باشد و ارگونومی محصولات در تمامی این تلفیق های هنری رعایت شده باشد. ظروف خاص فیروزه کوبی