فرش دستبافت

رنگرزی در گذشته به صورت کاملا سنتی و گیاهی صورت میگرفت و از دوام و ثبات رنگ بالایی برخوردار بوده است، طرح ها و نقشه های قالی های اصفهان به دست بهترین اساتید مجرب در این زمینه انجام میگرفت.

طبقه بندی طرح و نقش فرش دستبافت ایران

طبقه بندی نقش و طرح فرش ایرانی توسط محققین و پژوهشگران درحوضه این صنعت بزرگ انجام گرفته و این تفکیک و تقسیم بندی به توسط شرکت سهامی فرش ایران اعتبار و رواج یافته است و کارشناسان و اساتید بدان استناد میکنند. این طبقه بندی بر اساس شاخصه هایی در طرح و نقوش فرش و چگونگی جایگری نقوش در متن آن انجام گرفته است. براین اساس طرح های فرش ایران به 19 دسته طبقه بندی شده اند. فرش هایی که با این مبنا بافته شده، در این الگو و ساختار قرار میگیرند و با آن نام خوانده میشود. البته طراحان قابل فرش ایران تنها به این دسته بندی اکتفا نکرده و ابداعاتی نیز در آن به کار برده اند و نیز طرحهایی هستند که در طبقه بندی فرش قرار داده نشده ولی طرحهای مهم و بسیار مورد علاقه و استقبال طراحان و مخاطبان می­باشد؛ مثل طرح­ های تصویری که در قالی ها و به ویژه تابلو فرشها بسیار بکار رفته و چشم مخاطبان را معطوف به خود قرار داده است. از این رو در انتهای دسته بندی 19 گانه فرش به معرفی طرحهای تصویری نیز می­پردازیم.

گروه 1- طرح­های آثار باستانی و ابنیه اسلامی

این گونه طرحها با الهام از نقوش و اشکال تزیینی و کاشیکاری بناهای تاریخی، مساجد، کاخها و عمارتها شکل می­گیرد. البته گاهی طراحان با ذهنی خلاق، تغییراتی در آن لحاظ میکنند ولی ساختار و تشابه اصلی همچنان محفوظ می­ماند و کاملا تأثیر معماری ایران در آن آشکار است. معروف­ترین طرح های این گروه؛ طرح گنبد شیخ لطف­ اله است که به طرح گنبدی معروف می باشد. همچنین طرح گنبد مسجد امام اصفهان، تخت جمشید و ابنیه های مشهور دیگر در این دسته قرار می­گیرند.

تصویر1- طرح فرش با الهام از ابنیه اسلامی-طرح زیرگنبد مسجد شیخ لطف ­اله اصفهان

گروه 2- طرح­ های شاه عباسی

نقوش گردان که برگرفته از ساقه های گیاهی است و مزین به نقش زیبای گل شاه عباسی(گل شاه عباسی از جمله نقوشی است که در دوره صفویه در هنر فرش و صنایع دیگر رایج شد) و شاخ و برگ­های گیاهی بر روی ساقه ها می­باشد. این نقوش گاهی در ترکیب با نقوش اسلیمی با گردش در متن قالی به آن زیبایی می­ بخشند. طرحهای لچک ترنج، شاه عباسی افشان، شاه عباسی شیخ صفی در این گروه قرار میگیرند.

تصویر2- طرح فرش شاه عباسی ترنج­دار

گروه 3- طرح­ های اسلیمی

اسلیمی نقشی است گرفته شده از پیچش شاخه های درخت و این نگاره در نقش­های ایرانی سابقه دیرینه دارد. این نقش را در آثار دوره ساسانی میتوان دید. در شرح نقش اسلیمی گفته شده که هنرمندان ایرانی آن را از طرح «کله فیل» با تغییراتی در آن ابداع نموده اند. به صورتی که فرم سر و خرطوم و دندان این حیوان کاملا در این نقش هویداست. طرح اسلیمی طی اعصار و قرون توسط هنرمندان چیره دست تکامل یافته و تنوع در آن ایجاد شده است. پیچش و حرکت سیال این نقش را در سایر هنرهای صنایع دستی و بر کاشی و گچبری بناها نیز مشاهده می­شود.  طرحها­ی اسلیمی دهان اژدری، خرطومی و برگی و… در این گروه قرار میگیرند.

تصویر3- طرح فرش اسلیمی ترنج­دار

گروه 4- طرح­ های افشان

در این نوع طرح، طراح متن فرش را با استفاده از گردشهایی از نقوش ختایی و اسلیمی بدون بکارگیری ساختاری از لچک و ترنج می آراید. نام­گذاری این طرح­ها بر حسب استفاده از آرایه اسلیمی و ختایی انجام می­گیرد مانند افشان شاه عباسی، اسلیمی افشان.

تصویر4- طرح فرش شاه عباسی افشان

گروه 5- طرح­ های شکارگاه

در این دست از طرح­ها هنرمند صحنه­ هایی از شکار و شکارگاه را به نمایش می­گذارد. بدین صورت که در این نمایش سوارانی با اسب از پی شکار روان هستند. آنان ابزار و ادوات شکار مانند شمشیر، نیزه و تیرو کمان همراه دارند و به دنبال شکار آهو و پرندگان و درندگان و دیگر جانوران هستند. گاهی صحنه های درگیری جانوران با یکدیگر نیز به نمایش درآمده است. این نوع طرح­ها به صورت سراسری طراحی می­شوند.

گروه 6- طرح­ های واگیره ­ای (بندی)

متن در طول و عرض به قطعات مساوی و منظم تقسیم شده و طراح یک قطعه را طراحی نموده و با استفاده از یکی از روشهای قرینه­ سازی در سراسر متن تکثیر می­شود. در این نوع طرحها از بندها و ساقه های نقوش ختایی و اسلیمی و یا نقوش هندسی استفاده می­شود که باید با تکرار قطعات در کنار یکدیگر طرح تکمیل گردد. از انواع این طرح می­توان طرح بندی قاب قابی، بندی اسلیمی، بندی ختایی، بندی درختی، بندی کتیبه­ ای را نام برد.

گروه 7- طرح­ های بته­ ای

این طرح با استفاده از نقشمایه بته شکل می­گیرد. عموما به صورت واگیره تکرار و یا سراسری در کل متن طراحی می­شود. این نقش علاوه بر متن در حاشیه هم کاربرد دارد. این گونه طرح با توجه به شکل و فرم و نقش بته نام­های مختلفی دارد از جمله بته میری، بته مادر و فرزند، بته جقه، بته قهر و آشتی و غیره

تصویر7- طرح فرش بته ­ایی

گروه 8- طرح ­های درختی

درخت نقشمایه اصلی در این نوع طرح  می­باشد، استفاده از نقوش درخت و درختچه ­های کوچک و بزرگ از جمله درخت بید مجنون، سرو، چنار به صورت تک درخت در ترکیب با دیگر نقوش قرار می­گیرند. گاهی این گونه طرحها با به کارگیری نقوش حیوانات و پرندگان همراه است.

تصویر8- طرح فرش درختی

گروه 9- طرح­ های ترکمنی

طرح­های ترکمن به طرح بخارا در دنیا معروف هستند. از این رو این طرح­های هندسی در دسته بندی جداگانه قرار گرفته­ اند. آرایه­ ها در این  فرش­ها به صورت تجریدی و ذهنی باف با اشکال هندسی است. نقشمایه اصلی با استفاده از نقش هشت ضلعی است. این دستبافته­ ها توسط اقوام ترکمن بافته می­شود. معروف­ترین طرح­های ترکمن شامل غزال گز(چشم آهو)، تکه، یموت، قاشقی و … هستند.

تصویر9- طرح فرش ترکمنی

گروه 10- طرح­ های گل­فرنگ

آرایه و نقوش اصلی این طرح­ها گل رز ایرانی، گل محمدی(گل سرخ)، با برگها و غنچه­ هاست. این نقوش  به مانند نقوش گلهای شاه عباسی از قواعد و اصول نظم هندسی پیروی نمیکنند. نقوش گلفرنگ در دوره قاجار که تجار خارجی به کشور ما آمدند به تدریج در هنر ایران رایج شد. انواع آن، گلفرنگ بیجار، گل و بلبل، گلفرنگ ترنج­دار و … می­باشد.

تصویر10- طرح فرش با نقوش گلفرنگ

گروه 11- طرح ­های محرابی

طرح به صورت یک دوم یا یک طرفه طراح می­شود و در طرف دیگر قرینه آن تکرار میشود. نقش آن به سان محراب مساجد طراحی می­شود. دو طرف بالا دو لچک در نظر گرفته شده و گاهی در ادامه لچکها در طول دارای ستون  و سرستون می­باشد. آرایه ­های دیگری که در آن می­توان بکار برد کتیبه، قندیل گلدان و یا درخت می­باشد که بر حسب استفاده ازنوع نقوش به همین نام خوانده میشود. مانند محرابی درختی، محرابی گلدانی و…

گروه 12- طرح­ های قابی

زمینه طرح معمولاً به قاب­های  منظم چهارگوش یا چندضلعی تقسیم­بندی می شوند. دراین قابها نقش همسان و یا نقوش متفاوت از یکدیگر طراحی می شود، این نقوش می­تواند به شکل هندسی و یا گردان باشد. معروفترین طرحهای قابی شامل، قابی خشتی، قابی اسلیمی، قابی تصویری، قاب قرآنی و … هستند.

گروه 13- طرح­ های گلدانی

طرحهای گلدانی گاهی به شکل یک گلدان بزرگ در مرکز طرح و یا دو طرف طراحی می­شود و از درون این گلدانها شاخ­ه­ های گردان ختایی یا اسلیمی پیچان، در متن به گردش در می­ آیند. گاهی این گلدانها با نقوش گلفرنگ آراسته شده و در قابهای خشتی سرتا سر متن تکرار میشود. از انواع طرح­ های گلدانی می­توان گلدانی لچک ترنج، گلدانی محرابی، گلدانی ظل السلطان(گل و بلبل) نام برد.

گروه 14- طرح ­های ماهی درهم(هراتی)

طرح ماهی درهم از قدیمی­ترین و رایج­ترین طر­ح­های قالی ایران است. طرحهای هراتی به شکل واگیره تکرار شده و سراسر متن را می­پوشاند. در این طرح یک حوض به شکل لوزی یا گل طراحی شده و دو طرف یا چهار طرف آن برگ و یا ماهی برگ طراحی می­شود. این طرح در مناطق مختلف  ایران با نامهای مختلفی مشهور است. انواع آن ماهی فراهان، ماهی هراتی، ماهی کردستان، ریزماهی، ماهی درهم، ماهی لچک ترنج. و …

گروه 15- طرح­ های محرمات

از جمله کهن­ترین طرح ­های فرش، طرح محرمات است. این نقش به گروه نقشهایی اطلاق میشود که با خطوطی مساوی و موازی در جهت طولی یا به شکل مورب از بالای فرش به پایین امتداد می­یابد. درون این خطوط موازی یا نوارهای چسبیده به هم، نقوش مختلف هندسی، بته جقه و یا نقوش گیاهی طراحی میشود. نقشه محرمات به انواع قلمدانی سراسری، بته با زمینه الوان، محرمات جناقی و … بافته می­شود.

گروه 16- طرح­ های هندسی

کلیه نقوش در این طرح­ ها به شکل هندسی و تجریدی، با خطوط زاویه دار است و به صورت ذهنی توسط هنرمند بافته میشود. استفاده از نقوش هندسی و مجموعه ­ای از گلهای تجریدی 9-12تا 16پر که به طور متناوب و منظم بافته میشود. کاربرد نقوش و قابها و کتیبه­ ها در این طرحها و نیز استفاده از چند ضلعیها، مربع و لوزیهای ساده و تزیینی و یا مشبک با رنگهای زیبا، مخاطب را مجذوب خود میکند و این بیانگر عمق تفکر و تبحر و دوراندیشی و سلیقه طراحان و بافندگان این طرح­ها می­باشد.

گروه 17- طرح ­های ایلیاتی

نقشه ­های ایلیاتی توسط بافندگان عشایر ایران بافته می­شود. نگاره­ های آن با الهام از نقوش محیط زندگی آنها اعم از گلها و گیاهان و ابزار و لوازم زندگی به صورت ذهنی بافته می­شود. این طرحها گاهی دارای لچک و ترنج با نقوش هندسی و نقوش با خطوط زاویه دار هستند. در این طرحها قرینه بودن معنای به خصوصی ندارد و این سبب زیباتر شدن این دستبافته ها شده است. برخی طرح­های این گروه با توجه به محل بافت نامگذاری می­شود مانند ایلیاتی هیبت لو، قشقایی، هریس و افشاری .

گروه 18- طرح ­های اقتباسی

طرح­های این گروه شباهت زیادی با دستبافته­ های نواحی مجاور مرزی و کشورهای همسایه دارد و این به جهت ارتباط بین مردم دو طرف مرز می­باشد مانند آذربایجان شرقی و یا خراسان . مشکین شهر جزء مراکز بافت این نوع فرش است. برخی طرح های این گروه، آناتولی، قفقازی و گوبلنی می­باشد.

گروه 19- طرح ­های تلفیقی

این گروه طرح­ها با ادغام شدن با طرح ­های دیگر شکل می­گیرد و این نتیجه خلاقیت و نوآوری هنرمند طراح برای خلق یک طرح جدیدتر در فرش ایران است. در برخی این طرحها اصول طراحی رعایت نمی­شود و ممکن است در ترکیب­ بندی آن چند طرح در یک طرح گنجانده و تلفیق شوند.

قابل ذکر است که این دسته بندی به صورت کلی است و ما به معرفی همین طرح­های 19گانه اکتفا نمودیم. پژوهشگران دیگر همچون احمد دانشگر طبقه بندی دیگری برای طرح فرش ایران در نظر گرفته که به صورت جزیی­تری این طرحها را معرفی نموده است. قالی­­ هایی با طرح و نقش صورت و انسان نیز در تقسیم­ بندی وی جای گرفته است.

قالی­ هایی با طرح تصویری

نقش صورت انسان به گونه ­های مختلف بر فرش ایران جلوه گری می­کند. این نقش ممکن است حقیقی یا خیالی باشد. این نقوش می­تواند شامل چهره پادشاهان و شاهزادگان و حاکمان باشد که به نقش شاهی معروف است. همچنین گاهی طراح،  نقش هنرمندان، جنگجویان و یا عشاق معروف را به نمایش می­گذارد. بی تردید در طراحی و ابداع این نقوش اشعار عاشقانه و حماسی بی­ تأثیر نبوده و از آن سرمشق گرفته­ اند، مانند پهلوانان و جنگجویان در شاهنامه و یا لیلی و مجنون، خسرو شیرین نظامی و …

فرش دستبافت اصفهان

پس از سقوط صفویه قالیبافی در تمام مناطق ایران با افت شدیدی مواجه شد و تقریبا رو به نابودی رفت فقط در برخی از دهات ها و شهرهای کوچک ایران عده ای از روستاییان مشغول به این کار بودند، با انقراض این حکومت تا مدت ها هیچ قالی ارزشمندی مانند گذشته بافته نشد، حتی با اتمام دوران قاجاریه هم این وضعیت بهبود نیافت.

جنگ جهانی دوم هم آسیب بسیاری به صنعت فرش اصفهان وارد کرد و صادرات به بازارهای خارجی کاهش پیدا کرد و در این بین هم بسیاری از افراد سودجو مواد اولیه فرش را با قیمت های سرسام آور به فروش می رساندند.

تمام این عوامل لطمه ی جدی به قالی اصفهان وارد کرد. در گذشته که این فرش در دنیا میدرخشید و زبان زد همگان بود اکنون کمتر به آن توجه میکنند، Cecil Edwards نویسنده کتاب The Persian Carpett به فرش اصفهان در مقایسه با دیگر مناطق ایران مانند:تبریز، قم، کرمان و … کمتر اشاره کرده است.