معرفی خاتم کاری اصفهان
خاتم پوششی است که از کنارهم قرار گرفتن لایه ایی نازک به ضخامت حدود یک و نیم میلیمتر قطعات ریز و متساوی الضلاع چوبهای رنگی به همراه قطعات مثلثی شکل فلز برنج و استخوان بدست می آید .خاتم سازی یکی از هنر های برتر اصفهان محسوب می شود و مبتکر و ابداع کننده آن مشخص نمی باشد اما اساس و شیوه کار آن بسیار شبیه موزاییک کاری است که نه تنها در ایران بلکه در جهان سابقه دیرینه دارد . خاتم کاری اصفهان
بنابر نظر پروفوسور پوپ این هنر، موزائیک کاری با چوبهای رنگی و استخوان است که آن را خاتمبند می گویند. با این تفاوت که در هنر خاتم قطعات ریز چوب و استخوان و فلز را طی یک پرسه طولانی مدت آماده و به صورت کاملا منظم و در قالب اشکال هندسی به ظرافت در کنار هم قرار داده و پس از برش به صورت لایه لایه ،با چسب چوب روی زیرکاری چوبی می چسبانند .آثار قدیمی به جامانده همچون در کاخها و رحلهای قران نشان دهنده قدمت این هنر در شهر اصفهان به ویژه در عهد صفویه است .معرفی خاتم کاری اصفهان
مراحل ساخت خاتم کاری اصفهان
در شهر اصفهان خاتم کار ابتدا چوبهای رنگی مثل عناب، نارنج ،فوفل، آبنوس و ..را به صورت نواری و با ارتفاع ۶۰ سانتی متر برش می دهد تا خشک شوند .برای کارهای با کیفیت بالا از استخوان نیز استفاده می کنند بدین ترتیب که ابتدا نوارهایی از استخوان شتر را حدود ۳ ماه در آب آهک قرار می دهند تا رنگ آن کاملا سفید شود. در اولین مرحله برش نوارهای چوب و استخوان را آن گونه برش داده و سوهان کاری می کنند تا سطح مقطع مثلثی شکل و تمیز به دست می آید که در اصطلاح سنتی به آن شش می گویند. این نوار ها در کنار نوار برنجی که از طریق حدیده کردن کاملا شبیه قطعات چوب و استخوان گردیده به صورت یک چیدمان رنگی و منظم با لایه ایی از چسب سریش در کنار هم قرار می گیرند . خاتم کاری اصفهان
شش های آماده شده با نخ بسته می شود تا ضمن خشک شدن محکم در کنار هم چسبیده شود این عمل تا به دست آمدن یک گل کامل با ارتفاع ۶۰ سانتی متر ادامه پیدا می کند.پس از آماده کردن چندین گل آنها را بین دوتخته در کنارهم می چینند و لابه لای آن را با چسب چوب یا سریش پر می کنند و زیر پرس به صورت یک تکه در می آورند که به آن قامه می گویند .
استاد کار از طریق اره مویی لایه هایی به ضخامت بین یک الی یک و نیم میلی متر را از سطح قامه برش می دهد که به آن لنگه می گویند.پس از آماده سازی زیر ساخت از طریق نجاری خاتم ها براساس طرح ،رنگ، شکل و ابعاد بر روی زمینه کار به وسیله چسب های مخصوص و با حرارت دادن چسبانده می شود .
بعد از بتونه کاری و ساییدن و ترمیم سطح کار خاتم آماده می شود و در نهایت بالایه ایی از سیلر کیلر پوشانده می شود .هرچقدر خاتم آماده شده ظریفتر و محکم تر باشد و از موا اولیه با کیفیت بالا ساخته شده باشد ارزش آن بیشتر است .در برخی موارد به جای برنج از طلا و نقره نیز استفاده می شود. اشیاء خاتم کاری شده به حرارت و رطوبت حساس بوده و در صورتی که کیفیت خوبی نداشته باشد در مجاورت با این عناصر از سطح کار بلند شده و به اصطلاح می ریزد. ظروف خاتم کاری اصفهان
فروشگاه صنایع دستی پارسیان اصفهان
نوآوری در هنر خاتم کاری دوره صفوی و قاجار
خاتمکاری چیست؟
چکیده
- هنر خاتم کاری اصفهان از جمله هنرهای سنتی و ملی سرزمین ایران، که پیشینه آن با استناد به رحل چوبی موجود در موزه متروپولیتن به دوره ایلخانان باز میگردد. پژوهش پیش رو با استفاده از روشهای تحلیلی-تطبیقی به بررسی تحولاتبنیادی، ابداعات و نوآوریهاآثار خاتمکاری دوره صفوی و قاجار پرداخته و مقایسه بین برخی آثار باقی مانده از این دودوره دارد. معرفی خاتم کاری اصفهان خاتم چیست؟
- بر بستر مطالعات انجام شده در این پژوهش، تبیین شاخصهها و مؤلفههای نوآوری و خلاقیت در تکنیک و روشهای ساخت و… هر دو دوره مهیا گردید. نتایج حاصل از مطالعات این پژوهش، ضمن مشخص شدن تکنیکهای جدیددر طرح و نقش، مواد و مصالح اولیه، تشابه، افتراق و نمود آن در آثار میباشد؛ همچنین تأثیرات متقابل آنها مورد ارزیابی
قرار گرفته و سعی در شناسایی هویت ملی این هنر مینماید. روش گردآوری اطلاعات، کتابخانهای و میدانی میباشد.واژگان کلیدی: خاتمکاری، خاتمسازی، خاتمکاری دوره صفوی ، خاتمکاری دوره قاجار ، نوآوری در خاتمکاری
۱ مقدمه
با توجه به میزان اهمیت هنر خاتمکاری در باب هنرهای سنتی و ملی و با استناد به آثار باقی مانده از این هنر، پرداختن به موضوع شناسایی، معرفی و تطبیق دورههای پر اهمیت آن، حائز اهمیت مینماید. مقاله حاضر در پی یافتن شاخصههای نوآوری
و خلاقیت در آثار خاتمکاری دوره صفوی و قاجار و تبیین مؤلفههای کیفیت در ساخت، نوآوری در رنگ، استفاده از مواد اولیه و… میباشد. علت انتخاب این دو دوره از هنر خاتمکاری را میتوان به اختصار چنین بیان نمود، هنر دوره صفوی اوج فرهنگ و
هنر ایران و خلق آثار بیمانندی در هنر از جمله هنر خاتمکاری بوده است؛ دوره قاجار که ادامه دهندهی سبکهای پیشین
ازجمله دوره صفوی بوده، به مدد خلاقیت هنرمندان شاهد نوآوری در بسیاری از هنرها از جمله خاتمکاری هستیم. با بررسی
تحلیلی- تطبیقی پیش رو، شباهتها و اختلافات هنر خاتمکاری بررسی و در نهایت به ذکر نقاط قوت و نوآوری و خلاقیت دوره قاجار پرداخته شده است. به دلیل انتشار نیافتن تصاویر و اطلاعات از آثار بینظیر هر دو دوره در کتابها و منابع کتابخانهای ودر دسترس نبودن آنها در مطالعات میدانی، متأسفانه تصویری از برخی آثار ارائه نشد و تنها به ذکر اسامی آنها بسنده کردیم.
لازم به ذکر است آثار ذکر شده در این مقاله از شاخصترینها و به عنوان آثاری که نماینده و مظهر روشن این هنر در هر دو
دوره بوده، مورد بررسی قرار گرفت. پژوهش حاضر در سه بخش تنظیم شده است؛
در ابتدا تعریف هنر خاتمکاری( با استناد بهمنابع و فرهنگهای لغات) و همچنین تعریف نگارنده، تاریخچه کلی و مواد اولیه بیان شده است. سپس خاتمکاری دوره صفوی
و قاجار و آثار شاخص هردوره ذکر شده است. در ادامه تبیین، تحلیل و تطبیق نوآوری و خلاقیت در هنر به ویژه در هنر سنتیبا تأکید بر هنر خاتمکاری با استناد به آثار به جای مانده از این دو دوره صورت گرفته است. بر اساس نتایج به دست آمده، نگارنده
میکوشد تا با گذار از این مطالعه تحلیلی- تطبیقی و بررسی نمونههای شاخص گامی در راستای شناخت بیش از پیش هنرهایسنتی و ملی به ویژه هنر خاتمکاری برداشته و با بیان مؤلفه های نوآوری و خلاقیت، ابهام در برههای از تاریخ این هنر را بازنماید.
پیشینه تحقیق
در بررسی اسنادی و کتابخانهای هنر خاتمکاری آثار اندکی در دست است که بیشتر آنها به معرفی این هنر در دورههای تاریخیاشارهای کوتاه نمودهاند. برای نمونه، طهوری( ۱۳۶۵ ) در ” هنر خاتمسازی در ایران ” در کنار تعریف مختصر و تاریخچه کوتاه این
هنر در ایران، به روش کار و ذکر برخی از نمونهها پرداخته است. در کتابی دیگر از روزی طلب و جلالی( ۱۳۸۲ ) در ” هنر خاتم” علاوه بر ذکر تعاریف این هنر در فرهنگها و تاریخچه آن در زمینه مواد اولیه مصرفی و اشاره به نقوش بر روی آثار به جای
مانده مینماید. در بسیاری از دایره المعارفها و فرهنگهای لغات تعریفی از خاتم و خاتمکار و واژههایی در این باره آمده که بهنظر در مواردی تعریف جامع و کاملی نبوده و پس از نگارش آنها، تعاریف جامعتری بهتر است به آنها اضافه شود. شاید بتوان
اظهار داشت در هیچ یک از آنها نه تنها تعریف جامعی نمیتواند نیاز هنرمند و پژوهشگر امروز را برآورده سازد، لیکن در مبحثتاریخی نیز از دورهی پر اهمیت هنر خاتمکاری قاجار با عنوان دورهی زوال و نابودی این هنر یاد شده است. بر اساس مطالعات
نگارنده این جستار، در منابع و مراجع فارسی اثر قابل توجهی در این راستا به چشم نمیخورد.
برخلاف پژوهشهای پیشین، دراین مقاله تلاش بر آن بوده علاوه بر تبیین دورههای اوج و فرود و تطبیق دو دوره مهم از این هنر به گونهای مستقل و با نگاهی جامع بر تمامی ابعاد یک اثر خاتمکاری همچون فرم، محتوا، نوآوری، تشابهات و … بررسی کند.
۲-۱ روش تحقیق
با توجه به بررسیهای به عمل آمده میتوان گفت تاکنون تحقیق جامعی در مورد ارزیابی و مقایسه خاتمکاری دوره صفوی وقاجار مشاهده نشده است. به طور کلی مقالات و نوشتارهایی که در این زمینه موجود است عموماً به معرفی این هنر و سیر تاریخ آن پرداخته و کمتر توجهی به تحلیل و توصیف تطبیقی میان این دو دوره به عنوان دو دوره پر اهمیت این هنر شده است. اینمقاله با نگاهی جدید و با روش تطبیقی و مبتنی بر نگاهی تحلیلی- توصیفی با استناد به منابع کتابخانهای و میدانی به صورت مشاهده مستقیم،ابتدا نمونهها بررسی و شناسایی شده، سپس از طریق تطبیق و تحلیل آنها شرح کامل داده شده است؛ اهمنوشتار این مقاله بر اساس تحقیقات میدانی و به صورت مشاهده و تحلیل انجام شده است. خاتم کاری اصفهان
هنر خاتمکاری
-۱-۲ تعاریف
در مورد معنا و مفهوم هنرمند”خاتم کار” و هنر “خاتم” میپردازیم به تعاریف موجود در فرهنگها و کتابهای لغت:
-در لغتنامهی دهخدا تعریف “خاتم” ، ذیل تعریف “خاتمساز” و “خاتمکار” آمده است:
خاتمساز.[ ت ] ( نف مرکب) آنکه پارههای استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند.
خاتمسازی. [ ت ] (حامص مرکب) عمل خاتمساز. نشاندن پارههای استخوان با نقش و نگار در چوب.
خاتمکار. [ ت ] ( ص مرکب) آنکه خاتمکاری کند. خاتمساز. کسی که کار او خاتمکاری است.
خاتمکاری. [ ت ] ( حامص مرکب) نشاندن استخوان در چوب با نقش و نگار. خاتم سازی. رجوع به خاتمبندی و خاتمسازی
شود.
.(۹۲۶۷ : خاتمبندی. [ت بَ ] ( حامص مرکب) عمل خاتمبند. خاتمکاری. رجوع به خاتم و خاتمکاری شود (دهخدا، ۱۳۷۳
– در لغتنامهی معین تعریف “خاتم” چنین آمده است:
خاتم: ختم کننده. پایان، عاقبت.
: خاتم بستن: توسط عاج و استخوان شتر و غیره نقوش و گلهایی بر سطح چیزی ایجاد کردن؛ خاتمکاری کردن( معین، ۱۳۸۷
.(۴۹۶
-در دایره المعارف فارسی، تعریفی از “خاتمکاری و خاتم سازی” به این مضمون آورده شده است:
هنر آراستن سطح اشیاء، به صورتی شبیه موزاییک، با مثلثهای کوچک. طرحهای گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال »
منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلثهای کوچک در کنار هم نقشبندی میکنند. مثلثها را از
انواع چوب و فلز و استخوان میسازند. هر چه مثلثها ریزتر و ظریفتر باشند، خاتم مرغوبتر است. در یک طرح خاتم، برای
مصاحب، ) « ساختن کوچکترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار میرود
.(۸۷۳ :۱۳۴۵
به طور کلی هنر خاتمکاری مشتمل بر خاتمسازی و خاتمچسبانی است؛ شاید این تعریف به معنای اصلی و فعل کار نزدیکتر از
بقیه تعاریف در منابع نامبرده باشد:
خاتمسازی عبارت از برش، پرداخت و سوهانکاری مواد اولیه و کنار هم قرار دادن آنها بر اساس یک طرح هندسی به وسیلهی
چسب و بستن آنها با نخ و در نهایت تشکیل قامه خاتم است. خاتمساز برشهای خاتم را از قامه به دست آورده و در اختیار
خاتمچسبان قرار میدهد.
خاتمچسبانی نصب برشهای به دست آمده از قامه خاتم، روی اشیا چوبی به کمک چسب سرد یا سریشم گرم میباشد.
خاتمچسبان پس از مراحل پرداخت، نوعی پوشاننده به عنوان محافظ مانند پلیاستر روی اثر نهایی میپاشد.
تاریخچه خاتمکاری در ایران
از جمله هنرهای سنتی و ملی هنر خاتمکاری میباشد که با استناد به اثر موجود در موزه متروپولیتن پیشینه آن به دوران
۱۳۰ است که در موزهی متروپولیتن × ۴۱ cm ایلخانان باز میگردد.
این اثر (رحل چوبی) منبت و مشبک و خاتمکاری با ابعاد
نیویورک نگهداری میشود. حاشیههای آن با خاتمهای صرفاً چوبی بسیاده ساده(فاقد آلیاژ و استخوان ) تزیین گردیده است. بر
روی این اثر تاریخ ساخت و نام سازنده به شیوهی حکاکی، حک شده است.
خاستگاه هنر خاتم، شهر شیراز بوده که هنوز هم از متداولترین صنایع دستی آن شهر به شمار میرود. در دوره صفویه با انتخاب
شهر اصفهان به عنوان پایتخت، هنرمندان از اطراف و اکناف ایران در این شهر گرد هم آمدند، هنرمندان خاتمکار نیز از این قاعده
مستثنی نبودند و با عزیمت به این شهر باعث رونق و رواج این هنر گردیدند. در حال حاضرشهر اصفهان در زمره یکی از شهرهایی
است که دارای بیشترین تولیدات خاتمکاری در ایران محسوب میگردد، البته نه با کیفیت مطلوب.
پادشاهان صفوی هنر خاتم را اساساً نوعی هنر تزیینی تلقی و از همین منظر هم به آن توجه میکردند. شاید به همین دلیل، »
: روزی طلب و جلالی، ۱۳۸۲ ) « هنر خاتم تا حدود زیادی در انحصار طبقه ثروتمند و در جرگهی هنرهای اشرافی قرار گرفته است
۵۵ ). درعهد زندیه خاتمکاری در تزیینات صندوق مقابر ائمهاطهار که بهترین گواه ذوق و قریحه بارور هنرمندان این عصر بود،
انجام میشد.
آثار خاتمکاری این دوره از ظرافت و تبحر بیمانندی برخوردار است که زمینه ساز شیوههای ابداعی در دورههای
بعدی از جمله دوره قاجار شد. دوره قاجار بر خلاف دورهی صفوی که هنر خاتم در انحصار طبقه اشراف و ثروتمندان بود، از
انحصار دربار خارج و به کارگاههای هنرمندان عادی راه پیدا کرد.
خورشیدی با احداث مجموعهی بزرگ هنرهای
زیبای کشور در اداره فرهنگ و هنر سابق ( اکنون به نام پژوهشکدهی هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی
تغییر نام یافته) توسعه و رونق در هنرهای سنتی بیش از پیش شکوفا شد.
در همین راستا متولیان هنر با تأسیس کارگاههای
هنرهای ملی و سنتی از جمله کارگاه زری بافی، نگارگری، قلمزنی، خاتمسازی، میناسازی، فرش و گلیم و… به پرورش نبوغ
هنرمندان و کشف خلاقیت در آنها و ایجاد آثار نوآورانه اهداف خود را پیگیری کردند. تأسیس و راهاندازی کارگاه خاتمسازی و
گردآوری مطرحترین خاتمکاران (به سرپرستی مرحوم محمد حسین صنیع خاتم در تاریخ هفتم شهریور ماه سال ۱۳۱۱
خورشیدی) از اتفاقات مهم بود که سبب خدمت عظیم ملی، رونق و توسعه روز افزون این هنر شد.
امروزه اعتلای خاتمکاری در
دو تالار خاتمکاری کاخ مرمر و تالار خاتمکاری مجلس شورای ملی به دست استادان توانمند کارگاه نامبرده، صورت آفرینش به
خود گرفته است.
خاتمکاری تالار خاتم کاخ موزه مرمر در دوره معاصر
بنای تاریخی کاخ موزهی مرمر تنها یک مجموعهی معماری زیبا و شگفتانگیز نیست، بلکه آینهای است که فرهنگ و هنرِ هنرمندان معاصر ایران زمین بر پیکرهی آن نقشی جاوید نهاده است. ساخت و شروع تزیین خاتمکاری این تالار در سال ۱۳۱۴
خورشیدی آغاز شد و به همت جمعی از هنرمندان خاتمکاران کارگاه خاتمکاری هنرهای سنتی اداره کل هنرهای زیبا انجام
.( شد(شکل ۱
[ شکل ۱: بخشی از فضای داخلی اتاق خاتم تالار کاخ مرمر
-۲-۲-۲ خاتمکاری تالار خاتم مجلس شورای ملی
یکی دیگر از آثار بینظیر هنرمندان خاتمکار، تالار تمام خاتم مجلس شورای ملی سابق در تهران است، خاتمکاری این تالار یکی از زیباترین نمونههای به جای مانده است و به لحاظ برخورداری از طرح و نقش تازه در زمره تحولات هنرهای ملی دورهی اخیر
.( است. کار ساخت این تالار در سال ۱۳۴۶ خورشیدی آغاز شد
-۳-۲-۲ برخی آثار شاخص هنرمندان کارگاه خاتمکاری
[ شکل ۳: تنبک خاتمکاری، اثر: استاد علی نعمت [ ۱۱
[ شکل ۵: جعبه خاتمکاری- تمام خاتم (سبک صفوی)، اثر: نگارنده [ ۱۱
مواد اولیه جهت ساخت خاتم
چوب
بیشترین ماده مورد استفاده در خاتمسازی چوب میباشد؛ از چوب درختان مختلف نظیر انواع چوبهایی به رنگ طبیعی مانند فوفل، عناب، نارنج، شمشاد، افرا و چنار مثلثها تهیه و در خاتمسازی استفاده میشود. در گذشته از چوب بقم و آبنوس نیز
استفاده میشد که همراه با چوب فوفل از هند به ایران وارد میشدند و امروزه هر سه کمیاب گشتهاند. هنرمندان برای جبران این کمیابی و دسترسی به رنگ دلخواه با تنوع رنگی(قرمز، سیاه، سبز و …)، معمولاً مثلثهایی از چوب درخت نارنج یا افرا را
درون ظرف فلزی حاوی آب و مواد رنگی(طبیعی یا شیمیایی) ریخته و با جوشاندن مثلثها در محلول ذکر شده طی چندین ساعت میتوان مثلثهای چوبی رنگی به دست آورد.
آلیاژ برنج
امروزه خاتمسازان تنها از آلیاژ برنج در ساخت خاتم استفاده میکنند؛ با استناد به آثار معدودی از گذشته مفتولهای نقره- مس و آلومینیوم نیز گزارش شده است. برای تهیه در ابتدا مفتولها (مقطع گرد) به وسیلهی دستگاه نورد به شکل مثلث در میآیند.
این دستگاه شامل دو غلتک است که یکی در بالا و دیگری در پایین قرار دارد؛ روی غلتک پایینی شیارهایی به شکل مثلثهای ریز و درشت با کاربردهای مختلف حک شده است. غلتک بالایی نیز سطحی کاملاً صاف و بدون شیار دارد، با عبور مفتول از
شیار موجود بر روی غلتک وحرکت محور چرخندهی آن، مفتول به شکل مثلث از دستگاه خارج میشود.
استخوان
معمولاً از استخوان ساق دست و پای شتر و گاهی به علت در دسترس نبودن و گرانی آن از استخوان دنده گاو و یا اسب( بسیار نادر ) استفاده میشود که کیفیت استخوان شتر را ندارد. روش تهیه مثلثهای استخوانی به این صورت است که پس چربیزدایی
به مدت چند روز آن را درون آب آهک میخیسانند تا زردی استخوان برطرف و رنگ آن سفید شود. پس از این عمل استخوانها را بنا به نیاز به شکل باریکههای مثلثی برش میدهند.
سریشم /چسب پلی وینیل استات
در گذشته از سریشم گرم (سریشم حیوانی) به جای چسب سرد (پلی وینیل استات) استفاده میشد. سریشم گرم یا چسب حیوانی مورد مصرف در خاتمکاری، ماده لزج غضروفی شکل است که مستقیماً از بخشهایی از بدن حیواناتی مانند گاو، گوسفند به دست میآید. طریقه مصرف آن به این صورت بوده که قبل از مصرف تکههای سریشم را در آب میخیسانند تا کاملاً نرم و
خمیری شود، سپس آن را با حرارت غیر مستقیم درون ظرف مخصوص دو جداره( داخل یکی آب و داخل دیگری سریشم) میگذارند. امروزه چسب سرد برای چسباندن کلیه بخشهای خاتمسازی و خاتمچسبانی کاربرد دارد. راحتی کار با این چسب،
قدرت اتصال و مقاومت خوب آن در برابر عوامل محیطی به ویژه رطوبت، این ماده را از نظر خاتمکاران در الویت اول قرار داده است.
هنر خاتمکاری دوره صفوی
در این دوره هنر خاتم نیز مانند کلیه هنرها، از اهمیت خاصی برخوردار بوده و بیشتر در انحصار اشراف و درباریان بود. هنرمنداندر » . از جانب حامیان و سفارشدهندگان که بیشتر آنها شاهان و شاهزادگان درباری بودند، مورد تشویق بسیار قرار میگرفتند
زمان صفوی، درهای کاخها، رحلهای قرآن، صندوقهای قبر و صندلیها را خاتمکاری میکردند. صندوق مرقد علی ابن ابیطالب(ع)در نجف اشرف ظریفترین شاهکار خاتمسازی است، که به دست استادی شیرازی ساخته شده و از زمان صفوی باقی مانده است.
همچنین قسمتهایی از صندوق منبتکاری مقبرهی شیخ صفی در اردبیل از خاتم است. در آن زمان مرکز خاتمسازی شهراصفهان بود، اما بعدها که این هنر رو به انحطاط گذاشت، شهر شیراز یگانه مرکز صنعت خاتمسازی شد، و ساختن اشیایی مانند
.(۱۸ : طهوری، ۱۳۶۵ ) « تخته نرد و شطرنج و رحل قرآن و قابهای کوچک ادامه یافتتأمل و بررسی دقیق بر آثار این دوره نشان میدهد که خاتمسازی در این دوره به دو روش متداول بوده است: شیوه نخست، به
پیروی از دوره قبل (ایلخانی) بوده که خاتم از قطعات مربع-مستطیل و متوازی الاضلاع ساخته میشد که محدودیت رنگی و تنوع مواد اولیه در آن به روشنی دیده میشود.
شیوه دوم، که به شیوه ابداعی دوره صفویه مربوط است؛ این شیوه گلبندی و
تهیه قامه خاتم نام داشته، و تا به امروز نیز همین روش مرسوم است. ساخت تک گلهای خاتم با اشکال هندسی پنج یا هشت
.( ضلعی نیز صورت و شکلِ تکاملی ساخت خاتم در این دوره است.
تزیین اماکن متبرکه نظیر ضریح و مقابر مقدس، به خصوص قبور ائمه اطهار، انگیزهای مضاعف برای هنرمندان متعهد شد و »
شوق آنان را برای خلاقیت و ابتکار دوچندان کرد. پدید آمدن همین انگیزهها و تشویق سلاطین این دوره بود که هنرمندان ایرانی
بیگی، ) « دست به خلق آثار ماندگار و بینظیر در طول تاریخ هنر این مرز و بوم زدند و آثاری جاودان از خود بر جای گذاشتند
.(۶۵ :۱۳۶۳
-برخی آثار شاخص در این دوره
– خاتمکاری صندوق آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در شهر اردبیل.
– خاتمکاری درهای مدرسه چهارباغ در شهر اصفهان.
– خاتمکاری درهای ورودی امامزاده شاه رضا در شهر قمشه اصفهان.
– خاتمکاری صندوق و ضریح مطهر حضرت موسی بن جعفر(ع) و امام جواد(ع) در شهر کاظمین.
– خاتمکاری صندوق و ضریح مطهر حضرت امام حسین(ع) در شهر کربلا.
هنر خاتمکاری دوره قاجار
متأسفانه در منابع اندکی که راجع به هنر خاتم به صورت پراکنده انتشار یافته، دوره قاجار را دوره زوال و رکود هنر خاتمکاری یاد کردهاند. با انجام تحقیقات میدانی و با مراجعه به آثار باقی مانده موجود در موزهها و تزیینات معماری از این دوره، مشخص
خواهد شد که آثاری از این دست و درخور توجه با مؤلفههای شاخص کیفیتی، اندک نیستند.سلاطین قاجار به تقلید از آثار و کارهای باقی مانده از دوران صفوی با هدف عوام فریبی و نه از روی باور، اقدام به تزیین اماکن »
متبرکه، بهویژه قبور ائمه اطهار کردند.
این نوع رویکرد عوام فریبانه؛ یعنی وسیله قرار دادن یک هنر اصیل برای رسیدن به اغراضو امیال سیاسی باعث انحطاط و گمراهی آن گردید. این نوع برخورد با هنر خاتم، ضربه مهلکی بر پیکر هنر و صنعت خاتمسازی وارد آورد و اعتبار و اصالت آن را خدشه دار کرد. هنرمندان خاتمکار در مواجهه با انواع مشکلات حرفه خود، دلسرد و سرخوردهبه گوشه انزوا کشانده شدند. در اواخر روزگار تیره و تار سلطه سلسله قاجار بر این سرزمین تنها چند خاتمکار هنرمند در شهر
.(۶۱ : روزی طلب و جلالی، ۱۳۸۲ ) « شیراز و اصفهان به این حرفه مشغول بودنداین اظهارات چندان با مراجعه و بررسی آثار به جای مانده از این دوره، سندیت دقیقی ندارد. و میتوان گفت این نوشتار زمانی
به تحریر درآمده که هنوز بسیاری با این هنر آشنا نبوده و آثار این دوره بر نویسنده نمایان نشده است.
یکی از نکات حائز اهمیتدر هنر خاتمکاری این دوره مردمی شدن هنر خاتمکاری است، در این دوره در مدارس و کارگاههای هنری، خاتم توسط هنرمندان
و یا کسانی که تنها اطلاعاتی از این هنر و دستی در ساخت آثار چوبی داشتند، ساخته و به بازار عرضه میشد. در این خصوصخاتمکاران به خلق و ارائه آثاری با جنبه کاربردی روزمره در کنار آثار فاخر از جمله تزیین صندوق قبور ائمه همت گماشتند. در
این زمان مخاطبان طراز اول آثار هنری خاتمکاری دیگر درباریان نبودند، و هنرمندان برای عرضه آثارشان از میان مردم عادیعلاقهمندان را جستجو و انتخاب میکردند.
در نتیجه آثار نسبت به گذشته با کیفیت کمی پایینتر و با کمیت بالاتری به مخاطب و جامعه آن روزگار ارائه میشد.
احداث مراکز آموزشی دوره قاجار(مجمعالصنایع، مدرسه صنایع مستظرفه و … ) نقش به سزایی در خارج شدن هنرها از انحصاردربار و راه یافتن آن میان مردم عادی که تنها علاقهمند به انواع هنرها بودند را داشت. در واقع هر شخصی در هر جایگاه اجتماعی
میتوانست به این مدارس راه پیدا کند و شروع به فعالیت هنری، خلق و ارائه آثارش در بازارهای هنری نماید. در تاریخ پر فراز ونشیب همواره این هنر با ناملایمات روزگار خویش به سوی تکامل و تعالی حرکت و راه ترقی و خلاقیت را بر خود نبسته است؛ با
بررسی آثار خاتمکاری درمییابیم که در روند تاریخی این هنر، دورهای را نمیتوان نام برد که هیچ اثر هنری قابل توجه و شاخصبه دست هنرمندان خاتمکار، خلق نشده باشد. بنابراین نمیتوان اظهار داشت که این دوره، دوره تاریک و زوال هنر خاتمکاری
بوده است؛ هنر خاتمکاری در این دوره روال کار هنرمندان دوره صفوی را در پیش گرفته و هنرمندان با اتکا به خلاقیت و نوآوری،
.( آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشتهاند
نوآوری و خلاقیت
نوآوری به معنی توانایی ایجاد یک فکر نو بوده و در ظهور اولیه خلاقیت مؤثر است. نوآوری فرایند اخذ ایده خلاق و تبدیل آن بهمحصول و روشهای جدید میباشد. نوآوری، فرآیند اخذ ایده خلاق و تبدیل آن به محصول، خدمات و روشهای جدید عملیات
است. خلاقیت نیز به معنای توانایی ترکیب ایدهها در یک روش منحصر بهفرد یا ایجاد پیوستگی بین ایدهها، بیان ایدههای نوخلاقیت درباره ایجاد عقاید جدید، مفاهیم و شیوههای تازه میباشد که نقطه شروع یک فرآیندی است که در آن یک » ؛ است
عقیده به مرحله نوآوری میرسد.
به تعبیری دیگر خلاقیت یک بخش اساسی از نوآوری است و اگر چه در عمل نمیتوان این دو: ستوده کویری آرانی و آقایی، ۱۳۸۵ ) .« را از هم متمایز کرد، ولی میتوان تصور کرد که خلاقیت منشأ و منبع نوآوریها است
نوآوری و خلاقیت در هنر سنتی
یکی از عواملی که ممکن است برخی هنر سنتی را عاری از نوآوری و خلاقیت بدانند، مسئله مشق کردن هنر سنتی از روی کار استاد است؛ خلاقیت در هنر سنتی از دل قواعد و اصول سنت بر میخیزد. شاگرد در کنار استادش در هنر سنتی در ابتدا دست
به آفرینش نمیزند؛ تا زمانی مشق میکند و الگو ملکه ذهن او شده که بتواند بدون نگاه کردن به الگو با ضوابط خاص دست بهخلاقیت بزند. هنر سنتی نه تنها تکراری و الگوبرداری محض نیست بلکه در نوع خود از خلاقیت نیز بهرهمند است. خلاقیت در
هنر سنتی به معنای خاص و در چارچوب قوانین آن وجود دارد و هنرمند سنتی در چارچوب قواعد و اصول به آفرینش آثار هنریهنرمند سنتی هنری را خلق میکند که نه در رقابت با خداوند » . میپردازد.
بیآنکه قواعد مانع خلاقیت و شکوفایی هنر شود
بلکه در اطاعت از الگوی الهی است که سنت در اختیار او قرار داده است و کاملاً به این امر آگاه است که این عمل او تقلید ازخلاقیت الهی است و هنرمند سنتی با خلق هنر، منطبق و هماهنگ با قوانین کیهانی و تقلید از حقایق عالم مُثُل، خود و طبیعت
۵۱ ). هنر سنتی از خلاقیتی سرچشمه : کوماراسوامی، ۱۳۸۹ ) « و سرشت خداگونهاش را در مقام یک اثر هنری تحقق میبخشدمیگیرد که الهام روحانی را با نبوغ قومی در آمیخته و از قواعد طبیعت هنر پیروی میکند. هنر سنتی هنری ذاتاً کاربردی و برای
مقصود خاصی ایجاد میشود؛
در هنر سنتی ترکیبی از زیبایی و فایده وجود دارد، که سبب میشود آثار و اشیا هم زیبا و همسودمند باشند. همانطور که از هنر خاتمکاری دوره صفوی نمایان است، زیبایی اثر در اولویت کار هنرمندان قرار داشته است،
نقطه مقابل آن در دوره قاجار موضوع مهم کاربردی بودن هنر سنتی به ویژه در آثار خاتمکاری مورد توجه هنرمندان و خالقان
اثر هنری بوده است. برخی معتقدند هنر سنتی کاربردی است و برای مقصود خاصی ایجاد میشود.
در واقع به نوعی زیبایی درکنار کاربردی بودن، میتواند توامان از اهداف هنرمند سنتی باشد. در نتیجه هنرمند در سعی و تلاش بوده زیبایی و سودمندی
اثرش را با خلق آثاری که جنبه نوآوری و خلاقیت در آنها به روشنی نمایان است، به بیننده و مخاطب اثرش ابراز نماید. در هنرسنتی با دو نوع یا دو سطح خلاقیت مواجه هستیم، یکی هنگامی که یک شیوهی هنری در یک سنت به ظهور میرسد و دیگری
امتداد و ادامه آن شیوه در طول زمان است؛ شاید بتوان گفت ابداع و خلاقیت در هنر سنتی در ساحت صیانت، وفاداری و احترام به سنت در هنر سنتی اتفاق میافتد.
تطبیق و تبیین نوآوری در هنر خاتمکاری
ساخت خاتم در دورهی صفوی به شکل تک گلهای خاتم با اشکال هندسی پنج یا هشت ضلعی رایج بود. نوآوری در نقش وطرح، ظرافت و ریز نقشی خاتمهای ساخته شده در این دوره نکته حائز اهمیت میباشند. هنرمندان این دوره با خلاقیت تمام
توانستند با خلق آثار بینظیر نوآوری خود را اثبات کنند.
استفاده و رواج مواد اولیه متنوع از جمله آلیاژ برنج و به ندرت نقره وبهرهمندی از چوبهای خود رنگ، بهکارگیری مواد اولیه بسیار ریز که امکان ساخت خاتمهایی با نقشهای بسیار ریز و ظریف را
فراهم میکرد و همچنین ساخت قامه خاتم با اشکال ۵ ضلعی، ۸ ضلعی، ۱۰ و ۱۲ ضلعی- در این دوره بسیار مرسوم بوده است.
نقوش خاتمکاری دوره صفوی هندسهی بسیار منظم و ریزنقش بوده در حالی که این شاخصه در دوره قاجار کمتر دراولویت واهمیت کار هنرمندان قرار داشته است. در دوره قاجار ساخت و بهکارگیری خاتمهایی با نقش هندسی “هشت” و “شش ضلعی”
(که بهترین نمونههای آن در تهران و شیراز ساخته شدند)، ساخت خاتمهایی با نقش “شش گلی”، ساخت خاتم با نقش “توگلو مروارید”، ساخت خاتم با نقش “ابری” و “طاقی” (فقط در شیراز و گاهی در تهران ساخته میشد)، نوآوری در تلفیقی هنر خاتم
در کنار دیگر هنرها سبب خلق شیوهای جدید با عنوان “خاتم معرق” است که در دورههای قبلی نمونهای از این شیوه مشاهدهنشده و میتوان گفت تنها تلاش و ابتکار هنرمندان همین دوره میباشد؛ شایان ذکر است که این تلفیق در زیبایی اثر سهم
بهسزایی دارد و نمونههای بسیاری از این تلفیق زینت بخش موزهها، گالریها و اماکن هنری شده است.
در راستای نوآوری درساخت ، نوعی خاتم با نقشگلهای ریز به نام خاتم “پرهای” ساخته شد و در بسیاری از آثار این دوره خوش درخشید. استفاده
و رواج این نقش خاتم در دورههای متأخر، در خاتمکاری میز کنفرانس اهدایی به ملکه الیزابت و میز کنفرانس موجود در گنجینه
هنرهای سنتی و ملی پژوهشکده هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی کشور میباشد که بیننده را به شگفت وا میدارد؛ از اینکه هنرمند سطحی را تماماً از خاتمهای زیبا در انواع رنگهای چشمنواز از خاتم پوشانده و خلاقیتش را همانند یک اثر نگارگری
پر از رنگ، ظرافت و زیبایی به بیننده و مخاطبش عرضه مینماید. در این نوآوری اساس کارِ هنرمند خاتمکار، به کار گماردن وبرش خاتمهای رنگی در کنار هم و تا حد امکان استفاده از نزدیکترین رنگ به طبیعتِ نقش است. چنانچه هنرمند معرق کار
این کار را با استفاده از چوبهای رنگی که رنگ آنها نزدیکتر به رنگ اصلی نقش باشد، انجام خواهد داد.
نتیجه گیری
از خلاقیت تعریفهای زیادی شده است، خلاقیت و نوآوری عامل رشد و شکوفایی استعداد و سوق دهنده به سوی خودشکوفایی،تلاش برای ایجاد یک تغییر هدفدار در توان اجتماعی یا اقتصادی، بهکارگیری تواناییهای ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید است و نوآوری خلاقیت متجلی شده و به مرحله عمل رسیده است، به عبارت دیگر نوآوری یعنی اندیشه خلاق تحقق یافته؛نوآوری بهکارگیری تواناییهای ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید است. هنرمندان میتوانند در چارچوب محتوا و قواعد سنتی آثار درخشانی به وجود آورند که نه تنها ابداع و خلاقیت را در خود دارند بلکه مانع آفرینشهای پس از خود نیز نخواهند شد.
خلاقیت و نوآوری در آثار دو دوره مورد پژوهش این مقاله عبارتست از خلاقیت هنری که منجر به بروز تحول در هنر نامبرده وایجاد سبک و شیوه جدید و بدیع هنری شده است. گاه این خلاقیت همانطور که در دوره صفوی رخ داده، در روند رشد و تکوین
این هنر و جهت سهولت کار گامی برداشته است. گاهی هم این نوآوری در دوره قاجار برای دستیابی به تنوع و زیبایی بصری ورسیدن به جنبههای کاربردی اثر نسبت به دورههای قبل دستخوش تغییرات مثبت و کارآمدی شده که هنرمندان این هنر زیبا و سنتی تا امروز از این آبشخور بینصیب نبوده و همواره هنر خود را مدیون نوآوری و نبوغ هنرمندان این دوره میدانند. هنرمنداناین دوره در چارچوب محتوا و قواعد سنتی آثار درخشانی به وجود آوردند که نه تنها ابداع و خلاقیت را در خود دارند بلکه مانعآفرینشهای پس از خود نیز نشدند.
پس همانطور که ذکر آن رفت هنر سنتی دارای اصولی است که بر اساس آن میتوان ازخلاقیت به معنی خاص آن سخن گفت. خلاقیت در هر دو دوره مورد مداقه این پژوهش نمایانگر است و در دوره قاجار با توجه محصولات خاتمکاری پارسیان
به سیر تکامل هنر خاتمکاری اهمیت بیشتر و گیراتری نسبت به دوره صفوی دارد. بر مبنای مطالب و تصاویری که ارائه شد.
میتوان چنین بیان نمود که هنر خاتمکاری دوره قاجار ادامهی هنر خاتمکاری دوره صفوی بوده که برخی به اشتباه معتقدند هنر
خاتمکاری دوره قاجار، دوره زوال و نابودی این هنر بوده است. در این دوره هنرمندان علاوه بر خلق آثار زیبا و قابل تعمقِ خاتمکاری، با نوآوری و خلاقیت خویش مشعل این هنر را همواره روشن و پایدار نگاه داشته و الگویی برای دورههای بعد از خود
شدهاند.
تشکر
در پایان از زحمات استاد بزرگوار جناب آقای دکتر غلامعلی حاتم به جهت راهنماییهای ارزشمندشان کمال تشکر را دارم.
مراجع
کتابها
۱] روزی طلب، غلامرضا و جلالی، ناهید ( ۱۳۸۲ )؛ هنر خاتم، چاپ اول. تهران: انتشارات سمت. ] ۲] طهوری، دلشاد ( ۱۳۶۵ )؛ هنرخاتمسازی در ایران، چاپ اول. تهران: انتشارات سروش. ] ۳] کوماراسوآمی، آناندا ( ۱۳۸۹ )؛ هنر و نمادگرایی سنتی، صالح طباطبایی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر. ]
مقالات
. سروش، ش ۲۵۱ ، تهران: ۶۵ ،« خاتم هنری به ظرافت اندیشه » ،( ۴] بیگی، حسن ( ۱۳۶۳ ] .۴۰ – پژوهشهای مدیریت راهبردی، بهار، ش ۳۷ ، تهران : ۲۴ ،« خلاقیت و نوآوری » ، ۵] ستوده کویری آرانی،عنایت اله و آقایی، حسین ]
سایر منابع
۶] دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، ۱۳۷۳ ، جلد ۷، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. ] ۷] مصاحب، غلام حسین، دایره المعارف فارسی، ۱۳۴۵ ، جلد اول، چاپ اول، تهران، انتشارات فرانکلین. ] ۸] معین، محمد، لغتنامه، ۱۳۸۷ ، به اهتمام عزیز اله علیزاده، تهران، انتشارات میلاد. ]
منابع تصویری
۹] جوادی، غلامرضا ( ۱۳۷۸ )؛ نگاهی به عمارت کاخ موزه مرمر، تهران: نشر کلید. ] ۱۰ ] طهوری، دلشاد ( ۱۳۶۵ )؛ هنرخاتمسازی در ایران، چاپ اول. تهران: انتشارات سروش. ] ۱۱ ] نگارنده: آرشیو تصویری نقوش و آثار خاتمکاری.
سمیرا عرب ۱، غلامعلی حاتم ۲
کارشناسی ارشد پژوهش هنر،دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی،ایران
استاد دانشگاه، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، ایران
